Presentation by slides:
Slide #1
Тыва дыл болгаш литературлуг номчулга
кичээлдеринге ажыглаар мергежилгелер
Тыва Республиканың «Кызыл кожуун» муниципалдыг районунуӊ
Каа-Хем хоорайжыттынган суурунуң
муниципалдыг бюджеттиг ниити өөредилге чери «Эге школа-уруглар сады»
Slide #2
Мурнуңарда Каа-Хем суурнун «Эге школа-уруглар садыныӊ» эге школа башкыларынын авторлуг ажылыныӊ чыындызы.
1-4 класстарга тыва дыл болгаш литературлуг номчулга кичээлдеринге бижик-билигни бедидеринин ажыл-чорудулгазынга (Функциональная грамотность) ажыглаар мергежилгелер болгаш онаалгаларны организастаар дээш, кылган.
Бо мергежилгелерни 1-4 класстын оореникчилери болгаш эге класс башкылары, ада-иелер класска болгаш класстан дашкаар ажыл-чорудулгага ажыглап болур.
Ол сорулгаларны күүседири-биле уругларның хостуг кичээнгейлиин, билиглиг эрге-ажыктарын болгаш негелделерин сайзырадырынга, словарь курлавырларын көвүдедиринге, боттарының бодалдарын аас-биле болгаш бижимел хевир-биле шиитпирлээринге янзы-бүрү аргаларны ажыглаарынга дузалаар.
Сорулгалары бүрүнү-биле чаартынган ФКѲС-биле дүгжүп турар.
Бөдүүн сөс-биле бижик-билигниӊ ажыл-чорудулгазын бедидери деп чүл ол дээрге?
Школага чедип алган билиглерни болгаш арга-мергежилди амыдыралга ажыглап шыдаары, амыдыралдың сорулгаларын шиитпирлээр шинээн көрүп, чедип ап болгу дег билииниң деңнелин бедидери.
Ол дээрге кижиниң ажыл-чорудулгазының, харылзажылгазының болгаш социал харылзааларның аңгы-аңгы адырлары-биле амыдыралчы сорулгаларны шиитпирлеп шыдаары болгаш амыдыралының дургузунда чедип алган билиин ажыглап шыдаары.
Slide #3
Тыва дыл
«Хуулгаазын куштарым»
Чараш куштар Тывамда хѳй:
Довук ышкаш Шиижек,
Хараачыгай, Хамнаарак,
Казыра дег Дас,
Аганак дег Торлаа куш,
Даӊгына дег чоргаар Куу,
Даштыг хову Чашкаадайы,
Шыктыг тулаа Шилени,
Шынаа, хову Матпадагы,
Тывызык хѳй Хѳкпештер,
Ындын уннуг Бора-Хек,
Ыдыктыг дээн Кѳге-Буга,
Чаптанчыг Кара-Баарзык,
Самнап, маӊнаар Сайлык.
Сѳстерниӊ утказын тайылбырла.
Хуулгаазын (Илбилиг, тускай)
Довук (дискекте бичии ак сѳѳк)
Казыра (бугажык молдурга)
Ыдыктыг (чырык, бедик)
Самнап ( танцылап,ойнааан)
Аганак (ак куш, торлаа кыжын)
Бердинген сѳстерни орус дылче очулдур.
Дас-гриф
Шилен-цапля
Хамнаарак-жаворонок
Шиижек-королёк
Чашкаадай-каменка плясунья
Куу-лебедь
Торлаа-дятел
Хараачыгай- ласточка
Матпадак-перепёлка
Бора-Хек-синица
Хѳкпеш-воробей
Кѳге-буга-голубь
Кара-баарзык-скворец
Сайлык-трясогузка
Slide #4
Slide #5
Шулуктуӊ утказыныӊ аайы-биле куштарныӊ аттарын болгаш деӊнелгезин тудуштур.
Тывада бар куштар аттарын ушта бижээш, сѳстерниӊ эгезинде куштуг ажык эвес уннерни чаӊгыс, кошкак ажык эвес уннерни ийи, эӊ кошкак ажык эвес уннерни дыйлагар шыйыг-биле демдегленеӊер.
Slide #6
.
Номчаан шулууӊден чуну билип алдын?
«Кушарны камнап камгалаӊар!» деп чуруктан чурааш, эштериӊге сагыыр дурумнерден бижээш, дыннат.
«Куштар байырлалында» Айдыӊ чаӊгысклассчыларынга куштар дугайында айтырыг салгаш, эштериниӊ харыыларын таблицаже киир парлап алган.
Slide #7
Бердинген таблицанын дузазы-биле айтырыгларга харыыла.
Кым хѳй куштар таныыр болган-дыр?
Долума чуу деп кушкаш таныыр-дыр?
Хамнаарак кушту кымнар таныырыл?
Чуу деп кушкашты эштери танывас болган-дыр?
Номчааш, таблицаже саннарны дууштур киир бижи.
Дуруяа(Журавль)-узун моюннуг, узун буттарлыг, улуг мага-боттуг, чазын чылый бергенде, Тывага ужуп келир тулаа, хову кужу. Узуну 90-155 см, Чалгыннары-150-240 см, деӊзизи 2-11кг чиирбейлер, насекомнар, пагалар, бичии хээкчилер чиир. Дуруялар эжеш чоруур.
Олар 20 чыл чедир чурттаар.Черден 900-1500 м бедикке ужар.
Slide #8
Дуруяа куш.
Slide #9
. Куштарны камгалаӊар!
Куш уязы урегдексээр оолдар турар. Олар куштарныӊ ёзулуг-ла дайзыннары ол. Уя тудуп, аӊаа оолдарын тѳруп , ѳстуруп алыры куштарга эӊ-не чымыштыг берге болгаш айыылдыг уе болур.Тенек оолдар уя урегдевезин дээш хайгааралды база куштелдирер апаар. Ынчалза-даа хѳѳкуйлернин чамдыкта ол тенекпейлерден камгаланыр аргазы чок болур.
Чоокта чаа чазылган куш оглу уязындан далбаӊайнып ужуп унуп келгеш, будук кырынга олуруп алгаш хунге догеленип, ону долгандыр турар бугу-ле чувеге ѳѳруп, сыйтыладыр эдип олурган. Хенертен рогатка-биле аткан суур даш чаш кушкашты черже дужур шаапкан. Хензиг чалгыннарын далбаӊнатпышаан ол черге кээп душкен. Ону дужур адыпкан мелегей, тенек оол аажок амырап, бир-ле улуг тиилелгелиг болган чуве дег, ѳлуг оглун канчап дужур адып алганын оолдарга бар шаа-биле мактанып турган.
Slide #10
Литературлуг номчулга.
Леонид Чадамба «Ивижилер»
Иви малдаары берге ажыл. Тѳруур деп барганда, чер кезип чоруп бээр. Ынчан ивилерни баглай бээр.
Бистиӊ ивилеривис май айда тѳруп эгелээр. Иви анайы торуттунген соонда 30 минута болгаш, тура халып чоруй баар, а 2-3 хонгаш-ла, боду оъттап, халып чоруп бээр, кончуг шоваа амытан. Оларны чаажыктырып ѳѳредири дыка берге.
Ивиниӊ ажыы улуг: аӊнап мунар, эъдин чиир, кежин кедер, судун ижер, саржаан, быштаан алыр. Бышкаа-биле идик кылыр. Мыйызындан хырба база кылыр. Бир иви хунде 150-200 грамм чедир сут бээр. Ол суттун хоюу, ускуру магалыг.
Иви-эрес мал. Ону хѳйу-биле ѳстурер бис.
Slide #11
Номчаан чогаалыӊ кайы хевирге хамааржырыл? Дужунга демдегле:
Ивинин ажыктыын созуглелден ушта бижи.
Чогаалдын темазын тодарат.
Чогаалын кол маадыры.
Иви амытаннарның аажы-чаӊы.
Айтырыгларга шын харыыдан тып.
1 .Иви мал кандыг ажык дузалыг-дыр?
2. Ивиниӊ ажыктыын канчаар билдиӊ?
Чогаалдыӊ утказынга айтырыглардан аас-биле салынар.
Бодуӊнуӊ тургузуп алган айтырыг домааӊ бижип ал.
Чуу?_______________________________________.
Кажан?_____________________________________.
Кандыг?_________________________________.
Чуге?________________________________.
Slide #12
Домактыӊ тончузун утка аайы-биле ѳскерт.
Узундуге пландан тургускаш, эдерти чугаала.
Созуглелдин кол бодалын кыдыраажынга бижи.
Созуглелден состерни орус дылче очулдургаш, бижип ал.
Иви-_________, ивижилер-__________, иви анайы-__________,
Хырба-_______________, сут-____________, саржаг-___________, быштак-_____________, идик-________________.
Slide #13
Slide #14
Ивиниӊ хар-назынын диаграммаже киир бижи
Slide #15
Бирги класс.
Кас биле куу.
Кас биле куу –дыка чараш куштар. Оларны ырактан Кертик-оол ылгаваан. Ол кууну кас кылдыр бодаан.
Кара-кыс ургулчу куштарны чемгерер болгаш билир.Куу кастан улуг болурун ол Кертик-оолга чугаалаан.(Арын 70)
Чаштынган состерни тып.
Slide #16
Шын, чараш ада.
Ку-ку-ку-куу куш.
Ка-ка-ка-кас куш.
Куу кастан улуг.
Кас куудан бичии.
Оюн «Читкен ужукту тып»
_ас биле _уу –ды_а чараш _уштар. Оларны ыра_тан _ерти_-оол ылгаваан. Ол _ууну _ас ___ылдыр бодаан.
Шын харыыны тып.
а) Кас биле куу куштарны Кертик-оол билир.
б) Кас биле куу –дыка чараш куштар.
3) Куу кастан улуг эвес.
5. Эгенин маадырларынын аттарын тыпкаш, ада.
6.Эгеге аттан чогаат.
7. Кас биле куу куш дугайында домакты тыпкаш, номчу.
8. Домакты кыдыраажынга чараштыр бижи. К деп ужуктерни тыпкаш, шый.
Кас биле куу –дыка чараш куштар. Куу кастан улуг болур.
_________________________________________________
Slide #17
9. Ооренген ужуу кирген состерни тывар.
10. Кушкаштарга хамаарыштыр сагыыр дурумнерни номчуур.
Бир дурумден немей чогаат, эштеринге дамчыт.
Slide #18
2 класс
Мергежилге 356, арын 146
Ажыл шупту хундуткелдиг,
Аар, чиик деп ылгалы чок.
Ажыдыышкын, тиилелгеже,
Алдын дулгуур-мергежил-ол.
Шушпен болгаш чалгаа болза,
чуу-даа ажыл дек бутпес.
Чурек-биле чуткул турда,
Шуутсуннер чуве турбас.
Slide #19
1. Хоорайжыттынган суурувуста кайда, кымнар ажылдап турарыл?
1. Эмнелге (Эмчи)
2. Садыг (Садыгжы)
3. Уруглар сады (Кижизидикчи)
4. Хлепей (Быжырыкчы)
5. Почта (Почтажы)
6. Автобус (Чолаачы)
7. Парикмахерская (Парикмахер)
8. Школа (Башкы).
9. Чангыс сос-биле чуу деп адаар? (Мергежилдер) (Профессии)
10. Чуге кижилер мергежил чедип ап турарыл?
Slide #20
11. Куш-ажылдын дептери бар деп билир силер бе?
12. Шулукту аянныг номчуур. Илеткелди дыннаар «Мергежилдер кажан тывылганыл?»
13.Утказы билдинмес состер-биле ажыл. (Шушпен, дек бутпес, чуткул, шуутсуннер, турбас, ылгалы чок)
14. Оюн «Кым болур мен?»
15. Ажыл-иш дугайында улегер домактарны шын чыыр. Улегер домактарны кыдыраажынга бижиир.
16. Ада-иезинин мергежилинин, ажыл-ижинин дугайында дыннадыг бижиир.
17. Бодунун сонуургап чоруур мергежилинин дугайында бижиир.
18. Кластер «Шалын тунун» долдурарынга дузалаш.
19.Эн-не бедик шалын алыр мергежилдерни ангы он-биле оннеп ал.
Slide #21
3 класс.
Мергежилге 276, арын 105.
Школачынын хун чурумунун дугайында.
Хун чурумун чуге сагыыр бис? Ооон херээ чул?
Кадык деп чул?
Кадык болур дизе, чуну кылыр ужурлуг бис?
Школачы апарган силер, кандыг ажыл силерде немешкенил?
Школага кадык, сергек, эки ооренир дизе, чуну кууседир, сагыыр ужурлуг бис?
Бодуннун богунгу хун чурумун мурнунда саазынга чыып сал.
Хоолулуг ажыктыг чем дугайында чугаа.
Шын хун чурумун тургузуп ооренир бис.
Хун чурумун деннээр, шак, уезин шын тургузар. Оон ажыктыын сайгарар.
Орланнын самбырада аскан «Хун чурумун» хынааш, частырыгларын эдер.
Бодунун шын тургускан «Хун чурумун» онаалга кылыр олудунга азып алыр.
Болуушкуннун эгезин, ортузун, тончузун шын санап, уезин чазыг чок демдеглеп айтыр.
13.Ог-булезинге богунгу кылган ажылды таныштыр.
Slide #22
Slide #23
Slide #24
Slide #25
Slide #26
Чогаалды шын хүлээп алыр салым-чаяан бичии уругга боду-ла келбес: ону мырыңай бичиизинден эгелеп сайзырадып, кижизидер херек.
Бичии кижиниң ном-биле харылзажыр чорудулгазы - ооң мөзү-бүдүжүнүң сайзыраар чорудулгазы-дыр. Ном уругнуң делегейинче болдунар шаа-биле эрте кирип кээр ужурлуг. Бичии уруг номга ынакшыыр, олче чүткүлдүг болуру, улуг кижиден хамааржыр.
Кижини кижи кылдыр сайзырадыр. Бойдус, культура, сайзырал-биле эп-найыралдыг чурттаарынга дузалажыр, чүге дээрге школа, бо үеде, ажыл-чорудулганың сайзыралыныӊ чаңгыс болгаш онза чугула үндезини бооп турар.
Кандыг-даа өөредилге технологияларыныӊ чедиишкинниг магадылалы колдуу-ла өөредилге аргаларын шын ажыглаанында болгаш башкының мөзү-бүдүжүн организастыы-биле каттыштырганында.
Чаа арга, мергежилгелерге эргежок чугула түңнелди кол автор бээр. Ол чаа эгелээшкинге бедик сорукту башкылар киирер.
Чаа чедиишкиннерни күзедим! Четтирдим!
